Persèpolis èra una capitala de l'Empèri Aquemenida situada dins lo plan de Marvdasht a 70 km au nòrd-èst de la vila actuala de Chiraz. Sa construccion foguèt ordonada en 521 av. JC per Dàrius Ièr dins l'encastre d'un important programa de construccion destinat a sotalinhar la diversitat de l'Empèri, a renfòrçar l'unitat e a demostrar la legitimitat dau poder centrau. D'obriers e d'artesans de mai d'una satrapia foguèron donc mobilizats entraïnant l'aparicion d'un estile arquitecturau novèu que mesclava d'estiles variats. Lei successors de Dàrius Ièr ordonèron de construccions suplementàrias e la bastida de Persèpolis foguèt continua. Pasmens, en 330 av. JC, Alexandre lo Grand qu'aviá pres la vila un an aperavans decidèt de la cremar per destrurre lo simbòl de la poissança aquemenida e assegurar lo sieu poder sus lei populacions de l'ancian empèri. Après la destruccion dau còr de la vila, leis autrei quartiers foguèron rapidament abandonats.
Après sa destruccion, lei roïnas foguèron pas oblidadas. Divèrsei erudits, sabents, cronicaires e viatjaires lei mencionèron ò lei visitèron. Per exemple, lei Sassanidas lei disián st stwny (« lei Cent Colonas » en occitan). Lo monge venecian Odoric de Pordenone es lo premier Europèu que depintèt l'endrech durant un viatge vèrs China. A partir dau sègle XIX, lei missions arqueologicas se multipliquèron per estudiar lo site que foguèt inscrich en 1979 au Patrimòni Mondiau de l'Umanitat de l'UNESCO.
A la creacion de l'Empèri Aquemenida, lei Pèrses èran un pòble guerrier en partida nomada qu'aviá pas de tradicion arquitecturala pròpria. Segon un procès recurrent dins lo corrent de l'istòria deis pòbles nomadas, adoptèron rapidament la cultura dei populacions vencudas. Pasmens, en causa de la diversitat culturala fòrça importanta de l'Empèri Aquemenida, aquò entraïnèt la naissença d'un art originau, formada ambé la mescla de diferents corrents arquitecturaus, que sei caracteristicas principalas foguèron seis aspècts utilitaris, rituaus e emblematics. D'efèct, un deis objectius principaus de la capitala novèla èra d'unificar lei pòbles de l'Empèri e de demostrar la poissança dau « Grand Rèi ».
Ansin, se pòdon observar d'elements eissits deis arquitecturas grègas, egipcianas, assirianas e babilonianas. L'influéncia grèga es relativament marcada dins lei pòrges dei palais, dins lei salas ipostils e dins lei tecnicas de maçonariá. L'art egipcian es visible dins lei cornissas e dins certanei capitèus de colona. L'arquitectura de Mesopotamia a un ròtle major dins la concepcion dei bastiments, especialament ambé l'apòrt de la formula palatina associant un palais destinat ais audiéncias publicas e un palais destinat ais audiéncias privadas. Lei relèus ornant lei muralhas son tanben sovent d'origina mesopotamiana, especialament assiriana.
Lo bas-relèu es la forma d'escultura pus frequenta sus lo site de Persèpolis. Èra utilizat d'un biais sistematic per ornar leis escaliers, lei platafòrmas e, probablament, l'interior dei salas ipostils. Leis influéncias principalas èran originàrias d'Egipte e d'Assiria. Au contrari de l'arquitectura, l'influéncia grèga èra plus limitada e probablament reducha au domeni tecnic per melhorar la finesa dei detalhs. Ansin, lei nòrmas de l'escultura orientala antica predominan largament : lei personatges son representats de perfieu, lei proporcions entre leis òmes, leis animaus e leis aubres son pas respectadas e lo principi d'isocefalia es, au contrari, estrictament aplicat. Lei tematicas principalas dei bas-relèus son de defilats de subjèctes de l'Empèri, de nobles, de soudats, dei scenas d'audiénça, de representacions dau sobeirans e dei representacions dau rèi luchant còntra d'animaus reaus ò imaginaris.
En fòra dau bas-relèu, leis autrei tecnicas d'escultura son raras. L'aut-relèu foguèt de còps utilizat per ornar certanei capitèus de colona ò per realizar d'estatuas d'animaus.
L'utilizacion de la pintura es mau coneguda en causa de l'alteracion dei pigments. Pasmens, es clarament atestada gràcias a la descubèrta de traças acoloridas ò de grumèus de pigments. Ansin, lei muralhas, lei relèus, lei colonas, lei pòrtas, lei sòus, leis escaliers e leis estatuas èran pintats ambé de colors variadas (vèrd, roge, blanc, blau, jaune... etc.).
Lo complèx palatin èra lo bastiment principau de la vila. Èra bastit sus una terrassa de 450 m de longor, de 300 m de largor e de 14 m d'autor que presenta quatre nivèus diferents. Lei quartiers reiaus ne'n ocupavan lei partidas pus autas e lei quartiers reservats au servici leis endrechs pus bas. D'escaliers monumentaus, dichs escaliers de Persèpolis, formavan l'accès principau a la terrassa a partir de sa façada oèst. A sa cima, èran blocats per de pòrtas de fusta que donavan accès a una cort pichona.
Dins aquela cort, se trobava la Pòrta de Totei lei Nacions qu'èra gardada per dos buous e dos lamassus escultats. D'una autor de 18,3 m, foguèt bastida per Xerxès Ièr (486-465 av. JC). Segon d'inscripcions gravadas, son nom foguèt chausit per sotalinhar lo nombre important de pòbles plaçats sota la senhoriá dei sobeirans aquemenidas. La pòrta aviá doas sortidas vèrs l'èst, e la carriera dei processions, e vèrs lo sud, e l'Apadana (ò Cort d'audiéncia de Dàrius).
La carriera dei processions passa lòng de l'extremitat nòrd de la terrassa e mena de la Pòrta de Totei lei Nacions a la Pòrta Inacabada. Lo nom d'aquela pòrta vèn de sa construccion tardiva qu'èra pas acabada quand Alexandre lo Grand ordonèt la destruccion de la vila. Permetiá d'intrar dins una cort que donava sus lo Palais dei Cent Colonas. La carriera èra bordada per una muralha dobla que permetiá de protegir l'Apadana e lei quartiers privats dau rèi dei regards. L'ensems èra completat per de salas destinats ai gardas e a l'intendéncia.
L'Apadana data dau rèine de Dàrius Ièr mai son aspèct finau foguèt fixat durant lo rèine de son successor. Es l'ensems arquitecturau pus important de Persèpolis ambé lo Palais dei Cent Colonas. Situada au centre de la partida occidentala de la terrassa, dos escaliers monumentaus simetrics ne'n asseguravan l'accès. De gravaduras ornavan lei muralhas e depintavan lo detalh dei possessions dei sobeirans aquemenidas. Aviá un plan carrat de 60,5 m. Teniá 72 colonas ionianas que mesuravan aperaquí 20 m d'autor. Sa partida centrala èra formada d'una sala ipostil de 36 colonas enviroutada per tres pòrges rectangulars, a l'oèst, au nòrd e au sud, sostenguts per doas renguieras de 6 colonas. La partida sud èra compausada de salas pichonas e se dubrissiá sus lo palais de Dàrius qu'èra dich Tachara. Quatre torres ocupavan lei cantons dau palais. La teulissa èra relativament leugiera e formada de fustetas pausadas sus lei colonas. Un mortier de fanga seca permetiá d'impermeabilizar l'ensems. Au mens 10 000 personas podián tenir dins lo complèx de l'Apadana, çò que permetiá au rèi d'organizar d'audiénças importantas. Lo luòc èra fòrça decorat ambé de gravaduras e de pinturas. L'afondrament de la teulissa durant l'incendi a permes lo sauvament d'una partida dau decòr dins lei sectors èst.
Lo Tachara, ò palais de Dàrius, èra situat au sud de l'Apadana. Son intrada èra inicialament situada au sud e empruntava d'escaliers dobles mai de trabalhs menats per Xerxès Ièr e Artaxerxès Ièr modifiquèron son plan e necessitèron la bastida d'autreis escaliers a l'oèst. Au centre de la terrassa, se trobava un autre palais, relativament pichon, qu'èra utilizat coma sala d'audiénça per Xerxès e lo Hadish, ò palais de Xerxès. La concepcion dau Hadish èra similara a aquela dau Tachara mai sei dimensions èran pus importantas. Aviá una intrada de 36 colonas. Seis alas èran ocupadas per un ret de salas pichonas que sa foncion es mau identificada. De gravaduras de processions similaras a aquelei de l'Apadana ornavan lei muralhas dei tres palais.
Lo Palais dei Cent Colonas, ò sala dau Tròne, aviá un plan carrat de 70 m e èra lo palais pus important de Persèpolis. Pasmens, foguèt fòrça damatjat per l'incendi de 330 av. JC. Lei basas dei colonas e lei montants dei pòrtas son lei rars vestigis ben conservats. Dos buous monumentaus formavan la basa dei colonas principalas de 18 m d'autor e de gravaduras illustravan l'òrdre de la societat aquemenida : Ahuramazda protegissiá lo rèi e legitimava son poder, lei soudats dei diferentei nacions devián obeïr e sostenir lo rèi. Lo rèsta dei gravaduras èra similar ais autrei bastiments ambé de decòrs d'animaus.
Lo Tesaur èra un bastiment situat dins lo canton sud-èst de la terrassa. D'una superficia de 10 000 m², teniá doas salas principalas que sa teulissa èra sostenguda per 100 e 99 colonas de fusta. Permetiá l'estocatge dau tesaur reiau mai èra tanben utilizat coma centre administratiu per lei foncionaris dau servici dei finanças dau rèi (1 348 personas en 467 av. JC). Lo complèx foguèt modificat mai d'un còp. Una gravadura i representava lo rèi e sa cort recebent l'omenatge d'un oficier superior.
Dins lo sector èst de la terrassa, se trobava un complèx de plusors salas que formavan lei quartiers dei servitors, de la garnison, de la cancelariá e de certaneis administracions (30 000 tauletas descubèrtas). Après la conquista de la vila, Alexandre lo Grand i auriá installat una garnison de 3 000 òmes, çò que laissa supausar l'existéncia de barracaments importants. Au nòrd d'aquel ensems, foguèron tanben identificats lei rèstas d'una sala de 32 colonas que sa foncion es desconeguda.
Enfin, a partir dau sud dau Palais dei Cent Colonas, existiá un accès a un bastiment qu'es considerat coma un ginecèu. Fòrça decorat, a una forma de « L », d'estudis recents li donan un ròtle administratiu ò d'apartaments privats de la rèina. En revènge, la foncion de harèm que li foguèt un temps atribuit es d'ara endavant abandonada car i aviá pas de harèm d'aqueu temps.
300 m au sud de la terrassa, se troba un ensems de roïnas que son mau conegudas per leis arqueològs. Probablament anterioras ai palais, serián d'ostaus de talha relativament importanta e benlèu destinats a de personalitats importantas. Au nòrd de la terrassa, d'elements permeton tanben d'afirmar la preséncia de construccions quesa foncion es desconeguda.
D'autreis observacions laissan supausar l'existéncia de jardins durant lo periòde d'ocupacion de Persèpolis e d'un ret idraulic permetent son entretenença. Pasmens, una partida dei vestigis foguèron damatjats en 1971 durant lei celebracions dei 2 500 ans de Pèrsia.
Un important ret idraulic foguèt descubèrt per lei cavaments de la terrassa. Sa longor totala èra d'au mens dos quilomètres e lei dimensions de sei canaus son fòrça variablas (de 60 a 160 cm). Una gròssa quantitat de sediments i es depausada. Son analisi permetriá benlèu de melhorar lei conóissenças sus la vida de la cort aquemenida. Pasmens, la retirada dei sediments favoriza l'infiltracion d'aiga que menaça l'estabilitat de la terrassa.
Doas tombas importantas son situadas a quauquei desenaus de la terrassa. Son generalament atribuidas a Artaxerxès II e a Artaxerxès III. Cada tomba es enviroutada per un decòr escultat representant de façadas de palais. Son una fònt importanta per imaginar l'aspèct dei partidas destruchas dei palais de Persèpolis. Existís una tresena tomba qu'es inacabada e qu'es generalament atribuida a Dàrius III, darrier sobeiran aquemenida.
Centre administratiu major dau periòde aquemenida, Persèpolis assostava d'archius importants qu'una partida foguèt descubèrt per Ernst Herzfeld e per Erich Frederich Schmidt.
Lei tauletas trobadas per Herzfeld son dichas « Tauletas dei fortificacions de Persèpolis » car foguèron descubèrtas dins lo canton nòrd-èst de la terrassa a proximitat de fortificacions. 6 000 (sus un totau de 30 000) son totjorn legiblas. La màger part foguèt estudiada mai aqueu trabalh es pas encara publicat en totalitat. Son principalament de tèxtes administratius (transferiments de bens, còmptes... etc.) escrichs en elamita, lenga de la cancelariá, entre 506 e 497 av. JC. Pasmens, una partida dau còrpus es en aramèu (500 tauletas) e se troba tanben una tauleta en akkadian, una en grèc, una dins una lenga d'Anatolia e una en persan ancian. Son una fònt d'informacions sus lo foncionament de l'administracion aquemenida e sus l'estatut dei fremas au sen dei diferents pòbles de l'Empèri.
Lei tauletas descubèrtas per Schmidt son dichas « Tauletas dau Tesaur de Persèpolis ». Son largament mens nombrosas (139) e depintan de listas de pagaments d'aur ò d'argent entre 492 e 458 av. JC. Son sovent adreiçadas a de caps importants de l'administracion ò dau govèrn.
Représentant un patrimoine scientifique inestimable, elles ont également contribué à une meilleure connaissance linguistique de l’élamite et du vieux persan et de l’organisation politique et des pratiques religieuses des Achéménides119.
Ce patrimoine se trouve actuellement au centre d’une polémique d’ordre politique : un procès vise à en obtenir la saisie pour réaliser une vente au profit des « victimes du terrorisme du Hamas » 125. L’oriental Institute de l’Université de Chicago a en effet la garde des tablettes depuis leur découverte.
